روایتی سی ساله از عاشقی...
یادداشتی بر آلبوم نوا (مرکب خوانی)،
روایتی سی ساله از عاشقی. . .
منبع:ماهنامه تجربه، آبان 94
نمیتوان موسیقی اصیل ایرانی را بدون برخی بزرگان تصوّر کرد. کسانی که با فعالیت و ممارستشان در این عرصه بدل به یکی از ستونهای موسیقی ایران شده اند. مشکاتیان نمونه یکی از این بزرگان است، کسی که آگر آثار ارزشمندش که با صدای بزرگان موسیقی ایران اجرا گردیده است را حذف کنیم، عملا چیزی از موسیقی مان نمی ماند، بسیارند آثاری که باصدای ایشان منتشر و جاودانه شده اند، شاید بزرگترین مزیت دستان سرای موسیقی ایران نسبت به سایر آهنگسازان فعال در حوزه موسیقی تعداد بیش از اندازه آثار ماندگار و جاودانه وی است، به جرات میتوان گفت بیش از 90 درصد آثار تولید شده پرویز مشکاتیان در حوزه موسیقی ماندگار گشته و جزو بهترین آثار محسوب میگردند. اگر چند در این میان «محمد رضا شجریان » نیز سهم بسیاری در ماندگاری آثار موسیقی ارائه شده توسط مشکاتیان داشت اما روح جاری در آهنگساز که همواره با ارائه موسیقی های زیبا و دلنشین، با مخاطب خود ارتباط خوبی برقرار میکرد مهر تائیدی بود بر ارزشمند بودن آثار مشکاتیان. شاید بتوان یکی از دلایل ماندگاری آثار مشکاتیان را بهره بردن از اساتید و بزرگانی دانست که هر یک میتوانند به تنهایی شناسنامه موسیقی ایران باشند. نوا مرکب خوانی از جمله یکی از آنهاست که شاید دیگر هیچگاه نتوان نمونه مشابهی همانند آن را در فروشگاههای موسیقی یافت.
اثری با آهنگسازی پیروز موسیقی ایران پرویز مشکاتیان، صدای "محمـدرضـا شجـریان" و هنرنمایی بزرگانی چون محمد موسوی، جمشید عندلیبی، منصور سینکی، محمد فیروزی، اردشیر، بیژن و ارژنگ کامکارکه گروه عارف آن روزها را تشکیل میدادند.
به شهادت بسیاری از کارشناسان، نوا را میتوان جزو آثار برتر تولید شده در عرصه موسیقی ایرانی دانست، موسیقیدانان و آنان که در این رشته دستی دارند به نیکی میدانند که دو دستگاه نوا و راست پنجگاه به دستگاههای زور آزمایی در موسیقی ایرانی معروفند، چرا که اجرای آنان در توان هر خواننده ای نیست، از آن رو بسیاری از آثاری که توسط هنرمندان که در این دو دستگاه منتشر شده، بدل به ماندگار ترین آثار گردیده است. نی نوای حسین علیزاده، چهره به چهره لطفی، دود عود مشکاتیان و کیش مهر جلیل عندلیبی در نوا و راست پنجگاه و چشمه نوش لطفی در راست پنجگاه نمونه پر واضح قابل اشاره ایست که میتوان از آنها به عنوان آثار ماندگار موسیقی نیز نام برد.
یکی از دلایل ارزشمند دانستن آلبوم نوا که به " مرکب خوانی " نیز شهرت یافته است، همانطور که در روی جلد آلبوم نیز بدان اشاره گردیده، مدولاسیون به گوشه ها و سیر در دستگاههای سه گاه و شور و بیات ترک و در انتها بازگشت به نوا است، نمونه پر واضح آن در آخرین قطعه این آلبوم با مطلع شعر" الهی آتش عشقم به جان زن... " که از در آمد سه گاه آغاز و به نوا فرود می آید، این مُد گردی ها نه تنها در سه گاه که از نوا به شور و بیات ترک نیز انجام میگردد، اما تبحر خواننده وتسلط بالا در اجرای گوشه های این دستگاه شاید از دلایل مهمّی باشدکه برخی آن را از سخت ترین دستگاه ها برای یادگیری و آموزش می دانند چرا که به دلیل شباهت این دستگاه به مایه افشاری دستگاه شور ممکن است به اشتباه وارد این دستگاه گردند.
در آن زمان، شیوه نوین سنتور نوازی مشکاتیان علاقه مندان به موسیقی ایرانی را حیرت زده می نمود، سرعت بالای نوازندگی مشکاتیان، چهارمضرابها و دُرّاب های بسیار زیبا و خلاقانه وی مثال زدنی بودند، شاید همین نوآوری و خلاقیت مشکاتیان در اجرای شیوه نوین سنتور نوازی بود که نام وی رابه عنوان بزرگمرد موسیقی ایران ثبت نمود، اجرای دقیق نتها در عین سرعت خیره کننده وی در نواختن، تغییر دائمی ریتم و مرکب نوازی را میتوان از نکات بارز سنتور نوازی مشکاتیان نام برد، آنچنان که شنونده موسیقی اصیل به راحتی میتواند تفاوت سنتور مشکاتیان با سایر همکارانش را تشخیص دهد، اگر چند برخی معتقدند بسیاری از تکنیکهای تزیین ملودی یا کوکهای وی از مرحوم رضا ورزنده الهام گرفته شده است، شاید بتوان مشکاتیان را به نوعی ادامه دهنده و تکمیل کننده راه ورزنده دانست.
مقدمه "طلوع" که آغاز گر آلبوم نوا است میتواند بعنوان یکی از ماندگار ترین قطعات ساخته شده جناب مشکاتیان مطرح گردد که در نوا تنظیم و اجرا گردیده است، ارکستراسیون و سازبندی صحیح این اثر میتواند نمونه مرجعی قلمداد شود برای آهنگسازان و تنظیم کنندگانی که با ساز بندی نامناسب خود در ترکیب سازها بایکدیگر همواره دچار مشکل اند، مشکاتیان در این همنوازی بخوبی توانسته است صدای تمام سازها را بخوبی به شنونده انتقال دهد، هیچیک از سازها در این قطعه سنگینی بیشتری نداشته و موسیقی به گونه ای تنظیم گردیده است که تمامی سازها سهم یکسانی در اجرا داشته باشند، اگر چند به سنتور اندکی بیش از سایر سازها توجه شده که با توجه به تخصّص آهنگساز طبیعی است.
استفاده از عود محمّد فیروزی، تار منصور سینکی، کمانچه اردشیر کامکار و البته سنتور مشکاتیان بدرستی انجام گرفته و میتوان صدای تمبک را هم به خوبی شنید، اما نکته مهم و قابل اشاره در این قطعه تغییر ریتم در میانه ها و تبدیل به میزان 8/6 است، تغییری که با یک مقدمه آغاز و بدل به یک طلوع طرب انگیز میشود. نحوه ورود دف ( بیژن کامکار ) در آغاز بخش دوم این قطعه بسیار بجاست و توصیفی زیبا از طلوع را به مخاطب القا میکند. پایان قطعه اول آغاز گر آواز محمّد رضا شجریان و هم نوازی نی محمّد موسوی است، نکته ای که بایستی بدان توجه داشت آنکه آهنگساز در هم نوازی آواز محمد رضا شجریان از "جمشید عندلیبی" به عنوان نوازنده نی استفاده نکرده و عندلیبی تنها در گروه نوازی ها در مقام نی نواز قرار دارد، اینکه چه دلیلی میتواند برای استفاده از یک نوازنده دیگر برای هم نوازی با شجریان وجود داشته باشد و چرا از محمد موسوی در گروه نوازی استفاده نگردیده است سئوالیست که پاسخ آن میتواند در نوع خود جالب باشد.
از مهمترین وظایف یک خواننده، انتقال صحیح شعر به مخاطب است، در این میان قطعا میتوان محمدرضا شجریان را سرآمد آوازه خوانانی دانست که بادرک صحیح شعر و انتقالش به مخاطب، یک اثر موسیقی را ماندگارو دلنیشن تر میکند. توجه به نکات و ظرایف موجود در شعر و نگاهی ریز بینانه از خصوصیات شجریان است.
در ابتدا، آواز با همراهی نی محمد موسوی و شعر حضرت سعدی با مطلع"بگذار تا مقابل روی تو بگذریم، دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم" در نوا آغاز میگردد.
با دقت بر نحوه ادای این شعر میتوان توجه خواننده برنوع بیان و انتقال شعر را متوجه شد، تاکید بر روی واژه "بنگریم" و ادای طولانی آن، بخوبی میتواند منظور شاعر را که حاکی از نگاهی دزدانه و طولانی به معشوق است را بمخاطب القا کند، در قطعه اول آوازی، که با نی اجرا شده به خوبی میتوان مُد گردی و سیر از گوشه "سلمک" دستگاه شور و برگشت به نوا را احساس نمود، دو بیت زیر:
"از دشمنان برند شکایت به دوستان، چون دوست دشمن است شکایت کجا بریم؟
ما خود نمی‌رویم دوان از قفای کس، آن می‌برد که ما به کمند وی اندریم"
به دلیل قرابت دستگاه شور به نوا و اینکه این دستگاه بر گام شور بنا گردید است خواننده از شور بالا برای این دوبیت استفاده کرده و در بیت:
"سعدی تو کیستی که در این حلقه کمند، چندان فتاده اند که ما صید لاغریم"
مجدّدا به نوا فرود میکند.
جدای از آواز زیبای شجریان که مخاطب را محو خود میکند نباید نی نوازی بسیار زیبای استاد محمّد موسوی را نادیده گرفت، آنچه جای تاسف است آنکه اینروزها اهمیت کمتری به ساز" نی" داده میشود و آهنگسازان عصر حاضر در بیشتر ساز و آواز ها از سایر ادوات موسیقی بهره مند شده و بیگانگی خاصی با این ساز دارند.
آلبوم"نوا" که یکی از آثار مورد علاقه شجریان است در روایتی از این آلبوم و آواز آن اینگونه بیان میکند: «هر چند وقت یک‌بار ممکن است کاری برای من دلنشین‌تر باشد که باز هم بستگی به حال و هوای من دارد که چگونه آن کار را که قبلا خوانده‌ام دوست داشته باشم. یکی از شعرها "بگذار تا مقابل روی تو بگذریم- دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم" است. آن دزدیده را هم باید دزدیده بیان کرد. یک روز با آقای موسوی و چند تن از دوستان دور هم بودیم که این اجرا شد. ایشان شروع کردند به نوا زدن و من دیوان را ورق زدم این شعر آمد، بعد دیوان را ورق زدم چیز دیگری آمد که بیات ترک خواندم و بعد سه‌گاه خواندم. همین‌طور ادامه داشت و من در وسط کار ایشان دیوان را ورق می‌زدم و غزل دیگری می‌آمد و می‌خواندم. به این شکل شروع کردم به مرکب‌خوانی و یکی از کارهای خوب همین مرکب‌خوانی سعدی است». ( نشست شهر کتاب در روز بزرگداشت سعدی درباره‌ی موسیقی و غزلیات سعدی با حضور محمدرضا شجریان، ضیاء موحد، حسین معصومی‌همدانی، محمدجواد غلامرضا کاشی، محسن گودرزی و علی‌اصغر محمدخانی- اردیبهشت 1389 )
شاید بتوان شعر انتخابی این آلبوم را یکی از ناب ترین غزلهای عاشقانه حضرت عشق دانست، ارائه مفاهیم عاشقانه در حد کمال، به مخاطب در تک تک ابیات این شعر ملموس و قابل درک است.
آغاز گر بخش دوم آلبوم را قطعه نهفت میتوان دانست، قطعه ای که ماحصل پیوند دو قطعه از ساخته های استادان صبا و هرمزیست، مشکاتیان با آن نبوغ خاص و همیشگی خود بخش آغازین این قطعه را که ریتم سه ضربی دارد و ساخته استاد سعید هرمزی است با چهار مضراب استاد صبا ترکیب نموده است، پیوندی زیبا و تنظیمی زیباتر که نشان میدهند وی جدای از آنکه آهنگسازی بزرگ است نام خود را به عنوان تنظیم کننده ای بی نظیر در هنر موسیقی ایران ثبت نموده است. میتوان به قطعه «چکاد» از دیگر قطعات مشکاتیان که دارای تنظیم فوق العاده ای است نیز به عنوان شاهکاری دیگر این بزرگوار اشاره نمود.
سومین قطعه آوازی این آلبوم که مجددا با نی محمد موسوی ادامه میابد از نهفت که به نوعی اوج دستگاه "نوا" محسوب میگردد آغاز و در ادامه سیری در دستگاه شور دارد اما این بار گردشی دارد در گوشه های ابوعطا، بیات ترک، قطار و سپس جامه دران که از ملحقات دستگاه شور محسوب میشوند، درآواز جور یار که از شعر سعدی بهره برده شده خواننده در عین استفاده از گوشه قطار، کلمات را بدون کمترین مکث و به صورت قطار وار بیان میکند و این دقت و ریز بینی خواننده قابل تحسین است:
"غم زمانه خورم یا فراق یار کشم ، به طاقتی که ندارم کدام بار کشم
نه دست صبر که در آستین عقل برم، نه پای عقل که در دامن قرار کشم
نه قوتی که توانم کناره جستن از او، نه قدرتی که به شوخیش در کنار کشم"
در ادمه خواننده با بهره گیری از گوشه رهاب به نوا فرود آمده و گشتی در سه گاه با شعر باباطاهر عریان میزند و آوازش را در بیت :"به یک آه سحرگاه از دل تنگ، هزاران مدعی را سوته دیرم" مجددا به نوا فرود می آید. انتهایی ترین بخش این اثر نیز تصنیف معروف "جان جهان" است، تصنیفی با کلام مولانا و در دستگاه نوا که بازهم شجریان با ظرافت هرچه تمام تر اشعارش را ادا نموده و به مخاطب انتقال داده است، تک تک کلمات این شعر با آگاهی تمام ادا شده و به بهترین شکل ممکن با مخاطب خویش ارتباط برقرار میکنند.
شایسته است در انتها نیز نگاهی به طراحی منحصر بفرد جلد آلبوم کنیم که با درک اصالت موسیقی و بدون قرار دادن تصویر هیچیک از هنرمندان حاضر در اثر، برخلاف سایر آلبومها که در آنها تصویری از شجریان دیده میشود طراحی گردیده است. " هوشنگ امیر اردلان " در این تصویر تختی را در کنار سردابه خانه های قدیمی یزد به تصویر کشیده است که حضور هنرمندان اهل دل را گرما بخش جمع شان بوده باشد.
اشاره کامل به قطعات و توضیحات کافی برای راهنمایی مخاطبین و درج نام اساتید مرحوم صبا و هرمزی در کنار نام آهنگسازدر قطعه ترکیبی نهفت، نشانه احترام به حقوق این بزرگواران از جانب آهنگساز است.
شاید هیچگاه نتوان نمونه ای مشابه نوا را دیگر تولید کرد، آلبومی که با وجودگذشت سی سال از زمان انتشارش هنوز خانه‌ی گوش و هوش و جان و دل مان را رنگين کرده‌است روح مشکاتیان و منصور سینکی بزرگ شاد و عمر شجریان و موسوی و کامکاران و فیروزی و عندلیبی و تمام خنیاگران و خالقان نغمه های روحانی دراز و پرعزت باد که همواره روح و جانمان را جلا داده اند.
محمد جواد صحافی
11/شهریور/1394
محمد جواد صحافی .