آسمان خالی از ستاره موسیقی مذهبی
نگاهی به پسرفت موسیقی مذهبی ایران از صفویه تا کنون
آسمان خالی از ستاره موسیقی مذهبی
محمد جواد صحافی
«مقاله منتخب نخستین فستیوال بین المللی موسیقی معاصر تهران»
همواره با نزدیک شدن به ایام عزاداری ماه محرم صدای نوحه ها و مداحی های عزاداران را از گوشه وکنار شهر میتوان شنید، صداهایی که گاهاً از میان آنها میتوان رگه هایی هر چند اندک از موسیقی دستگاهی را یافت تا نشان دهد هنوز هستند عده ای که با اصول موسیقی مذهبی ایران آشنایی دارند. موسیقی مذهبی از قدیم الایام در ایران رواج داشت، از دوران ساسانیان، اجرای موسیقی در زمان نیایش، انجام تشریفات دینی، و برای ایجاد فضایی روحانی و معنوی همواره در دستور کار قرار میگرفت.
در ساسانیان مردم “اَوِستا” را به شکل سرودهای مذهبی می‌خوانده‌اند، خنیاگران دور معبد آتش جمع می‌شدند و روزی پنج بار سرودهای مذهبی دیگر را که از اوستا انتخاب می‌شد با آهنگ می‌خواندند. این آوازخوانان را همیشه از میان جوانان انتخاب می‌کردند و لباس‌های مخصوص سفید یا ارغوانی به تن می‌کردند.(غفاری، 1393: 4)
در این دوران با اینکه موبِدان زرتشتی از موسیقی استفاده فراوان می‌کردند ولی پیروانشان را از توجه به موسیقی بر حذر می‌داشتند، روح آیینی موسیقی ایران تا حد زیادی در این عصر پیرو تعلیمات مَزدَکیان بود، در این آیین موسیقی اهمیت بسیاری داشت، در آیین مزدک نیروی شادمانی که نماینده آن موسیقی است به اندازه دیگر نیروها مهم بوده است. (پوربهرام، 1393: 21)
مانـی نقاش ماهر و زبردستی بود که تعلیمات مذهبی‌اش با ساز و آواز همراه بود و کمال استفاده را از هنر در پیشبرد مقاصد معنوی‌اش می‌برد. در نظر او موسیقی مقام ارجمندی داشت و سماع از ابزار محافل مانَویان محسوب می‌شد. مانوی‌ها موسیقی را صدای آسمانی می‌دانسته‌اند. (غفاری، 1393: 4)
با مواردی که در سطور بالا از آنها مثال زده شد، موسیقی در قدیم الایام رابطه خوبی با مذهب داشته است، چرا که بیان کننده باورها، خواست ها و حالات روحی انسانها بود، اما میتوان دوران صفویه و خُصوصـاً زمان حکومت «شاه عباس صفوی» را بدلیل مسلمان بودن و علاقه اش به موسیقی مذهبی، دوران رشد و بلوغ این رشته از موسیقی نامید.
موسیقی مذهبی شامل انشعاباتی است که برخی از آنها به قبل از صفویه مربوط شده و فعالان این عرصه فعالیت خود را بر اساس آن موارد تفکیک نموده اند، این انشعابات شامل روضه خوانی، مداحی، نوحه خوانی، تعزیه خوانی، اذان و تلاوت قرآن می شوند. قطعا شرط فعالیت در هر کدام از این دسته ها آشنایی کامل به موسیقی ایرانی و دارابودن صدایی خوش بوده و هست. میتوان به جرات بیان نمود که صفویان در دوره حکومت دویست ساله شان، هنر ایرانی را ارج نهادند، به دلیل وجود حکومتی دینی در آن دوران، هنر اسلامی بنیان نهاده و سبکی نو در هنر ایرانی پایه گذاری شد موسیقی، نقاشی و خوشنویسی تحت تاثیر این مکتب “اسلامی- ایرانی” قرار گرفته و رنگ و بویی تازه و زیبا به خود گرفت. تاثیر گذاری هنر نو و جدید اسلامی و مقبول گشتن آن در میان مردم باعث شد تا پس از گذشت سالها نیز این هنر همچنان یکی از ارزنده ترین و فاخرترین هنرهای ایرانی قلمداد شود .
شور، دستگاه پر طرفدار موسیقی مذهبی
پس از آنکه موسیقی تحت تاثیر هنر اسلامی قرار گرفته وبا معرفی موسیقی مذهبی، این نوع موسیقی یکی از انواع موسیقی ایرانی قلمداد شد هنرمندان که آشنایی کامل به دستگاههای موسیقی داشتند مشغول فعالیت شدند. تنوع آواز در موسیقی ایرانی با کمک دستگاههای موسیقی و شاخه های آن باعث گردید تا نوحه خوانان با دانشی که در این زمینه داشتند، آوازی در خور ارائه دهند.
دستگاه شور، پرطرفدار ترین دستگاه موسیقی در میان نوحه خوانان است و آواز دشتی که از متعلقات این دستگاه است به دلیل غم و اندوه فراوانی که نهفته دارد، مورد توجه است. با توجه به آنکه اکثر آوازهای محلی مناطق مختلف ایران در یکی از گوشه ها و یا مشتقات این دستگاه قرار میگیرند و نیز با توجه به گستردگی و تنوع موسیقی در نواحی مختلف کشور این دستگاه میتواند مورد استفاده اهالی فن واقع شود.
از آن رو با نگاهی به موسیقی بومی نواحی مختلف کشور میتوان نتیجه گرفت که در این مناطق و نواحی، تلفیق موسیقی دستگاهی با نواهای محلی آوایی ماندگار خلق نموده است، استاد موذّن زاده اردبیلی و حسین فخری نمونه های قابل اشاره در این زمینه هستند که توانسته اند با دانشی که از موسیقی ایرانی دارند و تلفیق آن با ملودیهای محلی، پنجره ای نو در موسیقی مذهبی را به روی علاقه مندان بگشایند. اذان معروف موذّن زاده که در گوشه روح الاَرواح آواز بیات ترک از متعلّقات دستگاه شور اجرا گردیده و اذان سید جواد ذبیحی و استاد تاج اصفهانی در بیات ترک و حسین صبحدل در ماهور نمونه های قابل اشاره هستند.
تحریف اشعار و انحراف ذهن مخاطب
اگر چه در این دوران دیگر از موسیقی های مذهبیِ مورد اشاره کمتر نمونه ماندگاری یافت میشوند، اما میتوان با بررسی موسیقی های گذشته و ملاک قرار دادن مُرّاثی دوران صَفَویه به ارزش والای موسیقی در آن زمان پی برد، اشعار استفاده شده در آثار برجای مانده از مرثیه سرایی های قدیم چنان است که عزاداران را در فضای اندوهبار مصائب ائمه اطهار قرار میدادند، اما با گذشت زمان و کمرنگ تر شدن موسیقی های ارزشمند مذهبی اشعار نیز رنگ و بویی دگر گرفته وبا ورود برخی نوحه خوانان بیگانه با دستگاههای موسیقی ایرانی و تحریف وقایع کربلا و گاهاً استفاده از الفاظی که شایسته مقام والای امام حسین(ع) و سایر امامان نیست این بزرگمرد آزاده را تا مقام اُلوُهیَّت بالا برده و درجه انسانیت خود را تنزل میدهند که صد البته به هیچ وجه من الوجوه مورد تائید هیچکدام از علمای دینی جامعه مان نیز نیست. نمونه های بسیاری از این دست را میتوان یافت که خطیب، برای گرم کردن مجلس دست به تحریف وقایع و اتفاقات تاریخی زده و ذهن مخاطب را نیز منحرف نموده است.
در باب تحریف لفظی واقعه عاشورا از شهید مُطهّری نقل است که: “در همین تهران، در منزل یکی از علمای بزرگ این شهر در چند سال پیش از یکی از اهل منبر که روضه لیلا را می خواند شنیدم و من در آنجا چیزی شنیدم که به عمرم نشنیده بودم.
گفت وقتی که حضرت لیلا رفت در آن خیمه و موهایش را پریشان کرد، بعد نذر کرد که اگر خدا، علی اکبر را سالم به او برگرداند و در کربلا کشته نشود از کربلا تا مدینه را ریحان بکارد. یعنی نذر کرد که سیصد فرسخ راه را ریحان بکارد!!! این را گفت و یک مرتبه زد زیر آواز:
« نَذرٌ عَلیهِ لئن عادوا و اِن رِجِعُوا
لَعَزرَعَنَّ طَریقَ تَفتِ رِیحانا»
” من نذر کردم که اگر اینها برگردند راه تفت را ریحان بکارم “
این شعر عربی بیشتر برای من اسباب تعجب شد که این شعر از کجا پیدا شد، بعد به دنبال آن رفتم و دیدم این تفتی که در این شعر آمده کربلا نیست. بلکه این تفت سرزمین مربوط به داستان لیلی و مجنون معروف است که لیلی در آن سرزمین سکونت می کرده و این شعر مال مجنون عامری است برای لیلی و آن روضه‌خوان این شعر را برای لیلای مادر علی اکبر و کربلا می خواند. تصور کنید اگر یک مسیحی یا یک یهودی یا یک آدم لامذهب آنجا باشد و این قضایا را بشنود آیا نخواهد گفت که تاریخ اینها چه مزخرفاتی دارد؟ آنها نمی فهمند که این داستان را این شخص از خودش جعل کرده است بلکه می‌گویند زن های اینها چقدر بی شعور بوده اند که نذر می کردند از کربلا تا مدینه را ریحان بکارند...”(مطهری، 1348: 66)
موسیقی مذهبی به سبک غربی!
این روزها همه چیز شکلی مُدرن به خود گرفته و گویا موسیقی مذهبی هم از این قاعده مُستثنی نیست، همانطور که اشاره گردید موسیقی مذهبی ایران وابستگی خاصی به دستگاههای موسیقی اصیل ایرانی دارد و با مطالعه بسیاری از آثار ماندگار برجا مانده از بزرگان این راه، مشاهده میشود تماما در چارچوب دستگاه های موسیقی ایرانی و به بهترین نحو به مخاطبین عرضه گشته اند. اما فرم موسیقی های مذهبی این زمان در قالبهایی نه چندان شکیل و گاهاً آزار دهنده به مخاطبین عرضه می شوند.
سلیم موذّن زاده از جمله مداحان اهل بیت کشور است که با اشراف کامل به ردیف موسیقی ایرانی آثاری ماندگار در موسیقی مذهبی ایران زمین خلق نموده، نمونه مداحی های بر جای مانده از این بزرگمرد تبحر وی به موسیقی مذهبی را نشان میدهد. بارها در نوحه ها و اذان های برجای مانده از این بزرگوار مدولاسیون از مقام راست به گوشه عَراق را شاهد بودیم، تبحر وی در موسیقی و استفاده زیبا از گوشه های دستگاه شور هر علاقه مند آشنا به موسیقی را حیرت زده می نماید، وی در بخشی گوشه عراق را به زیبایی هر چه تمام تر اجرا میکند و در بخشی دیگر سر از بیات ترک در می آورد و بصورت حیرت انگیزی اذان مرحوم برادرش را سر داده یا در بخشی دیگر گریزی از شور عربی به بیات اصفهان میزند.
این روزها اما دیگر خبری از چنین گریز ها و مدولاسیون ها نیست، برخی نوحه گران به لطف سیستمهای صوتی و بلندگوها آواز خود را در پایین ترین حد ممکن اجرا نموده و به دلیل عدم توانایی اجرای آواز در اوج هیچگاه صدای خود را به این مرحله نمی رسانند که با اندکی دقت میتوان به راحتی، فالش خوانی و خارج خواندنهای مکرّر ایشان را نیز تشخیص داد.
اوضاع عده ای دیگـر از نوحه خوانان بمـراتب بدتر است، تولید نوحه های ریتمیک با گَــرته برداری کاملاً ناشیانه از موسیقــی های پــاپ توسط مداحـّـان ناوارد که تنهـا شعـرش متفــاوت است ثابت می کند که دیگر خــبری از آن “ستاره های ماندگار آسمان موسیقی مذهبی ایران” نیست.
بارها و بـارها دیده و شنیده ایم نوحه هایی با ملودی آشنا از خوانندگانی که سالها قبل مطرود و حتی موسیقی آنها نیز حرام شمرده شده است، اما عدم آشنایی مداحان با موسیقی باعث میگردد تا با انتخابی غلط، حتی در موسیقی های تقلیدی خود نیز دچار اشتباه گردند، اگر چه پایه و اساس چنین نگاهی به موسیقی مذهبی اشتباه است اما شایسته است مداحان و نوحه خوانان بیگانه با شور و سه گاه و افشاری و سایر دستگاههای موسیقی به احترام عزادارانی که به عشق ائمّه اطهار در مجالس عزا حضور میابند آشنایی کاملی با دستگاههای موسیقی پیدا کرده و سپس قدم در راه دشوار مدح اهل بیت گذارند تا با انتخابهای اشتباه صداهایی که خود آنها را حَرام می دانند، مداحی خود و نیز موسیقی مذهبی را زیر سئوال نبرند که:
« گر تو قرآن بدین نَمَط خوانی، ببری رونق مسلمانی »
منابع و مآخذ:
- غفاری، مریم، 1394، گفتگوی هارمونیک، سیری در تاریخ موسیقی و خنیاگری ساسانیان، دسترسی در : http://www.harmonytalk.com/id/13811
- سامانی، هوشنگ، 1387، فرهنگ و موسیقی ما، گریزی به مقام راست در آوازهای مذهبی، دسترسی در: http://our-music.blogfa.com/post-95.aspx
- خورابه، کاوه، 1388، گنجینه، كتاب تخصصی علمی ـ پژوهشی هنرهای سنتی ایران اسلامی، تاملی بر موسیقی در عهد صفویه، دسترسی در: http://khoorabeh.ir/ تاملی-بر-موسیقی-در-عصر-صفوی-اشکال-و-انو/
- پور بهرام، آذر، 1393، نگاهی به وضعیت اجتماعی هنرمندان موسیقیدان در دوره ساسانیان، فصلنامه داخلی خانه موسیقی ایران، شماره 14، تهران
- مطهری، مرتضی، 1348، حماسه حسینی، جلد اول، چاپ پنجاه و یکم 1385، تهران
محمد جواد صحافی .