گریزی بر موسیقی اصیل

" مرغ خوشخوان " در دستگاه شور اجرا گردیده و با پیش در آمد شور آغاز گشته و با دو نوازی زیبای تار استاد مجید درخشانی و رادمان توکلی ادامه می یابد

در ادامه آواز شجریان با شعری از حضرت حافظ و همراهی تار مجید درخشانی ساز و آواز شور را رقم میزند ، انتخاب اشعار این آلبوم که اکثرا از غزلیات حضرت حافظ بوده اند نشان از ارادت استاد شجریان به حضرت حافظ داشته و نیز قدرت و تبحر بالای این بزرگ را در حافظ خوانی نشان میدهد و ثابت میکند که هنوز هیچ آوازه خوانی همانند شجریان بزرگ نمیتواند اشعار حافظ را به زیبایی ایشان اجرا و عرضه نماید :

اگر چه باده فرح بخش و باد گل‌بیز است ---- به بانگ چنگ مخور می که محتسب تیز است

صراحی ای و حریفی گرت به چنگ افتد ---- به عقل نوش که ایام فتنه انگیز است

در آستین مرقع پیاله پنهان کن ---- که همچو چشم صراحی زمانه خون‌ریز است

به آب دیده بشوییم خرقه‌ها از می --- که موسم ورع و روزگار پرهیز است

مجوی عیش خوش از دور باژگون سپهر --- که صاف این سر خم جمله دردی آمیز است

سپهر برشده پرویزنیست خون افشان --- که ریزه‌اش سر کسری و تاج پرویز است

اوج زیبایی آواز محمدرضا شجریان در دو بیت آخر خود را بیشتر نمایان میکند زمانی که در آواز را در اوج سر میدهد و توگویی که هیچ نشانی از کهولت سن در وی وجود ندارد . این خود نشان از قدرت بالا و تبحر ایشان در آواز دارد که پس از گذشت هفت دهه از عمر گرانبار هنری ایشان ، هنوز هم در عرصه آواز ایرانی بی رقیب میتازد .

 جدای از صدای بسیار زیبا و  گیرای استاد محمدرضا شجریان ، انتخاب غزل شماره 49 که در آن از واژه " صراحی " نیز استفاده گردیده است در نوع خود جالب مینمایاند و ذهن مخاطب را به ناگاه به سمت ساز ابداعی این بزرگوار که دراین آلبوم و کنسرت مربوطه نیز از آن استفاده گردید سوق میدهد .

اما درکنار زیبایی های آوازایشان ، نکته قابل نقد در این آلبوم اجرای مجدد تصنیف پیام نسیم میباشد که شایسته میبود اجرای این شعر و تصنیف پیام نسیم  با شیوه دیگری انجام میگرفت ، امری که در سنوات گذشته نیز اجرای متفاوت یک شعر را مشاهده نموده ایم به عنوان مثال میتوان به شعر باباطاهر عریان با عنوان " تو دوری از برم دل در برم نیست ... " اشاره نمود که به دو شیوه متفاوت در آلبومهای رسوای دل و یاد ایام اجرا گردیده است . در آلبوم رسوای دل این شعر در قالب تصنیفی با تلفیقی از شعر نور الدین عبدالرحامن جامی " از غم عشقت دل شیدا شکست ..." و با آهنگسازی مرحوم علی اکبر شیدا اجرا گردیده است . همین شعر با شیوه ای متفاوت  در آلبوم یاد ایام و با آهنگسازی داریوش پیر نیاکان نیز در سال 71 روانه بازار گردید . شایسته می بود استاد شجریان نیز اجرای این تصنیف را با شیوه ای متفاوت تر از قبل برای مخاطبین خود عرضه می نمودند تا با تفکرات خلاقانه ایشان در زمینه موسیقی که بارها برای علاقه مندان ثابت گردیده ، بار دیگر زیبایی این غزل حضرت حافظ دو صد چندان گشته و مخاطبین و علاقه مندان شاهد اجرای یک شعر در قالب دو ریتم و آهنگ  متفاوت بودند .

پس از اجرای این قطعه تصنیف قدیمی ، که در سنوات قبل نیز در آلبومی با همین نام  منتشر گردیده بود ، نوبت به  ساز و آواز استاد شجریان میرسد که در مایه " حجاز "  ، در دستگاه " شور " و بر روی غزلی دیگر از حضرت حافظ اجرا گردیده است ، آواز محمدرضا شجریان با همراهی سازهای صراحی و کمانچه و در ادامه با همراهی بسیار زیبای سنتور رامین صفایی ادامه میابد :

راهیست راه عشق که هیچش کناره نیست ---  آن جا جز آن که جان بسپارند چاره نیست

هر گه که دل به عشق دهی خوش دمی بود---  در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست

ما را ز منع عقل مترسان و می بیار --- کان شحنه در ولایت ما هیچ کاره نیست

از چشم خود بپرس که ما را که می‌کشد ---  جانا گناه طالع و جرم ستاره نیست

او را به چشم پاک توان دید چون هلال--- هر دیده جای جلوه آن ماه پاره نیست

فرصت شمر طریقه رندی که این نشان --- چون راه گنج بر همه کس آشکاره نیست

نگرفت در تو گریه حافظ به هیچ رو --- حیران آن دلم که کم از سنگ خاره نیست

 در ادامه چهار مضراب شور با همراهی اعضای گروه نواخته شده و پس از آن نوبت به تکنوازی  سه تار مژگان شجریان میرسد و با آواز  شجریان  و همراهی شاهو عندلیبی (نی ) و محمد رضا ابراهیمی ( عود ) در ابوعطا و این بار با غزلی زیبا از مولانا پی گرفته میشود :

رفت عمرم در سر سودای دل ---  وز غم دل نیستم پروای دل

دل به قصد جان من برخاسته --- من نشسته تا چه باشد رای دل

...

لب ببند ایرا به گردون می‌رسد ---  بی‌زبان هیهای دل هیهای دل

ادامه ساز و آواز این بار در دشستنانی و با چند دوبیتی از باباطاهر عریان ادامه می یابد ، سینا جهان آبادی (کمانچه )  و مهرداد ناصحی (صراحی – قیچک  ) نیز نوازندگان را در ادامه ساز و آواز همراهی میکنند ...

پسندی خوار و زارم تا کی و چند ---  پریشان روزگارم تا کی و چند

ته که باری ز دوشم برنگیری ---  گری سربار بارم تا کی و چند

.

.

 غم و درد دل مو بی حسابه --- خدا دونه که مرغ دل کبابه

بنازم دست و بازوی ته صیاد --- بکش مرغ دلم بالله ثوابه

.

.

غمم غم بی و همراز دلم غم ---غمم همصحبت و همراز و همدم

غمت مهله که مو تنها نشینم --- مریزا بارک الله مرحبا غم

 بخش فرجامین این آلبوم که نام آن نیز برگرفته از این تصنیف است ؛ " مرغ خوشخوان " نام داردکه بر روی غزل شماره 255 حضرت حافظ اجرا گردیده است :

یوسف گمگشته بازآید به کنعان غم مخور --- کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور

ای دل غمدیده حالت به شود دل بد مکن--- وین سر شوریده بازآید به سامان غم مخور

گر بهار عمر باشد باز بر تخت چمن---چتر گل در سر کشی ای مرغ خوشخوان غم مخور

دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نرفت--- دایما یک سان نباشد حال دوران غم مخور

هان مشو نومید چون واقف نه‌ای از سر غیب --- باشد اندر پرده بازی‌های پنهان غم مخور

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند--- چون تو را نوح است کشتیبان ز طوفان غم مخور

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم --- سرزنش‌ها گر کند خار مغیلان غم مخور

گر چه منزل بس خطرناک است ومقصد بس بعید---هیچ راهی نیست کان رانیست پایان غم مخور

حال ما در فرقت جانان و ابرام رقیب---جمله می‌داند خدای حال گردان غم مخور

حافظا در کنج فقر و خلوت شب‌های تار---تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور

نکته جالب توجه اضافه گشتن ساز قانون در این تصنیف و استفاده آهنگساز از این ساز میباشد که منجر به زیبایی هر چه تمام تر اجرا گشته و صدای منحصر بفرد آن ، نشان از جای خالی این ساز در میان کنسرتهای موسیقی و عدم استفاده آهنگسازان از این ساز میدهد .

حسین رضایی نیا نوازنده "دف و دایره"، حمید قنبری "تنبک" ، کاوه معتمدیان  " کمانچه " ، سینا جهان آبادی "صراحی و کمانچه" ، شاهو عندلیبی "نی" ، رادمان توکلی " تار " ، مجید درخشانی " تار " ، مژگان شجریان "سه تار" ، مهرداد ناصحی "قیچک آلتو و صراحی " ، حامد افشاری "قیچک باس" ، سحر ابراهیم " قانون " ،  رامین صفایی" سنتور"، مهدی امینی "رباب ، بم تار" ، محمدرضا ابراهیمی "عود" از جمله نوازندگان گروه موسیقی شهناز بودند .

انتخاب دقیق و آگاهانه اشعار توسط شجریان که بارها و بارها در آثار قبلی اش نیز شاهد آن بوده ایم که شاید ماهها زمان لازم است تا با در نظر گرفتن فاکتورهایی چون شرایط موجود حاکم بر جامعه ، موزون بودن اشعار و انتخاب اشعاری که تاکنون خوانده نشده اند بتوان اشعار مناسبی را گزینش نمود این بار نیز خود نمایی میکرد  . اما تفاوت اشعار خوانده شده در این آلبوم با آثار سایر خوانندگان و بسیاری دیگر از آثار شخص جناب شجریان ، تاکید بیشتر بر اشعار حافظ شیراز و  استفاده از تمام ابیات اشعار در آوازها بوده است  مگر در غزل مولانا که بسیاری از ابیات آن حذف گردیده و تنها سه بیت از آن در آواز مورد استفاده قرار گرفته است . البته در تصنیف مرغ خوشخوان نیز بیت " ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند--- چون تو را نوح است کشتیبان ز طوفان غم مخور " و بیت آخر حذف گردیده اند که با توجه به نوع آواز که تصنیف بوده و اجرای آن و عدم تناسب موسیقی با شعرکه  ممکن است به زیبایی تصنیف لطمه وارد نماید اشکال چندانی نداشته و گاها حذف و جابجایی برخی اشعار ضروری می نمایاند .

محمد رضا شجریان در اشعار استفاده شده در این آلبوم نیز همانند سایر آثارش ، توانسته است با ادای صحیح کلمات و اشعار منظور  شاعر را از بیان شعر به مخاطب القاء نماید .  متاسفانه هنرمندان جوان کمتر بر این موضوع تمرکز نموده و بعضا در ابیاتی دچار اشتباهات فاحشی میگردند که شایسته است با دقت در اشعار و الگو قرار دادن عملکرد بزرگان خود بر این مهم تمرکز بیشتری داشته باشند

با نگاهی کلی به آلبوم مرغ خوشخوان ، و مقایسه آن با سایر آثار و البومهای جدید منتشر شده از استاد شجریان  در سالهای اخیر من جمله آه باران و رندان مست میتوان این آلبوم را در رده متوسط آثار منتشره این بزرگوار قرار داد و نمیتوان آنرا به عنوان اثری فاخر و ماندگار نام برد ( مقایسه آثار جدید با آثار سالیان دور این بزرگوار با توجه به افزایش سن و نیز تغییر شیوه آواز ایشان از سالهای گذشته تا کنون و نیز عدم حضور ایشان در کنار بزرگان و بالعکس! قیاسی مع الفارق و نا صحیح است  ). اگرچند که ، مرغ خوشخوان قسمت اول کنسرت سال 87 استاد شجریان میباشد و همانطور که در سطور بالا بدان اشارت گردید  رندان مست بعنوان قسمت دوم معرفی گشته است، با توجه به استقبال مناسب این آلبوم نسبت به مرغ خوشخوان و با عنایت به توصیفات یاد شده ، نگارنده از لحاظ سطح آواز ، آهنگسازی و تنوع در ساز و سازبندی ،  آلبوم رندان مست را بسیار بهتر از مرغ خوشخوان قلمداد میکند .

حتی در مقایسه تصانیف اگر چند در دو دستگاه مختلف  همایون و شور اجرا گردیده اند و با علم به این نکته که آواز همایون بسیار زیبا و دلفریب است ؛ تصنیف رندان مست ساخته مجید درخشانی را ارجح تر از مرغ خوشخوان دانسته و بر این اعتقادم که تصنیفی که در بخش دوم کنسرت سال 87 با نام رندان مست اجرا گردید از  آهنگسازی قوی تری نسبت به تصنیف بخش اول برخوردار بوده است.

نیز در مقایسه با آه باران اگرچند در هر دو آلبوم ار آثار قدیم نیز استفاده گردیده است اما خلاقیتی را که در آلبوم آه باران مشاهده میگردد ، آن را بسیار متفاوت تر از مرغ خوشخوان نموده است  . به اعتقاد نگارنده از استاد شجریان با توجه به سبقه درخشان ارائه  اثار فاخر موسیقی انتظار بیشتری میرفت تا با ارائه اثری ناب تر ، تحسین کارشناسان ، منتقدین و علاقه مندان به هنر موسیقی اصیل ایرانی را بر انگیزند  .

البته نگارنده بر این اعتقاد است بیان این سخنان هیچگاه از ارزش والای استاد بزرگی چون شجریان نکاسته و تنها ایراد نقد به بزرگان به دلیل بالا بودن انتظارات از این عزیزان است ؛ چرا که اجرای چنین اثری از سایر هنرمندان جوان و جویای نام نیز باعث تحسین آنان گشته ونیز باعث درخشان تر گشتن کارنامه شان میگردد . اگرچند انتشار مرغ خوشخوان را از جهات بسیاری به فال نیک میگیریم و امید آن داریم تا صدور مجوز انتشار این اثر فتح بابی باشد برای اجرای کنسرت این استاد گرانقدر در داخل کشور .

در انتها نیز امید آن میرود تا در ماههای باقیمانده از سال نود ، هنرمندان موسیقی اصیل ایرانی گرما بخش سرمای حاکم بر موسیقی اصیل ایرانی باشند . . .

با مهر

محمد جواد صحافی

28 / مهر / 1390